Το σύνολο της ζωής της περιοχής, ακολουθούσε τον κύκλο του νερού. Οι καλλιέργειες, οι οικισμοί, οι δρόμοι, η ανθρώπινη δράση.. Ιδιαίτερο σημείο στον κύκλο του νερού και δεμένοι με πρόσωπα και στιγμές της ιστορίας της περιοχής, ήταν οι Μύλοι, που κινούνταν με νερό και λέγονταν Νερόμυλοι. Λέγονταν και Πετρόμυλοι από την πέτρινη μυλόπετρα , με την οποία άλεθαν. Ένας αριθμός νερόμυλων λειτουργούσαν κατά μήκος του ποταμού Ερημίτσα και μέχρι πρόσφατα.
Στη θέση κόκκινο Στεφάνι της Αγίας Παρασκευής ( Ζελίχοβο) υπήρχαν μέχρι την περίοδο της κατοχής 1941- 1944 δύο νερόμυλοι.Αυτούς τους αναφέρει κι ο Πουκεβίλ.Ο ένας ήταν ιδιοκτησίας του Αλκίδα Κατσιμάρδου..Ο νερόμυλος αυτός κατά την Κατοχή είχε καταστεί Αντιστασιακό Κέντρο του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ..Εκεί υπήρχε ηλεκτρικό ρεύμα και γέμιζαν τις μπαταρίες οι συμμαχικές αποστολές.Λειτουργούσε, επίσης, τυπογραφείο και εκδιδόταν η Εφημερίδα του Αγρινίου ” Φωνή του Λαού “.Σ’ αυτήν εργαζόταν ο Αγρινιώτης καθηγητής Σωτηρόπουλος , ο τυπογράφος Κ.Ποσοτίδης και άλλοι..
Στον νερόμυλο του Αλκίδα Κατσιμάρδου σύχναζαν σπουδαίοι άντρες της περιοχής του Αγρινίου μορφωμένοι, Πολιτικοί Μηχανικοί , Τεχνικοί του ηλεκτροφωτισμού. Θα αναφέρουμε τον μηχανικό Καπελάκη , τον Κώστα Καζατζή , Εθνοσύμβουλο της ΠΕΕΑ..Πιο κάτω από τον Μύλο του Αλκίδα Κατσιμάρδου, κοντά σε απότομο καταρράκτη βρισκόταν ο Μύλος του Δημητρίου Κατσιμάρδου .Στο Σχοίνο Αγρινίου υπήρχαν παλιά δύο Μύλοι. Ένας πολύ παλιός κι ένας νεώτερος, ο οποίος λειτουργούσε έως πρόσφατα και λεγόταν Ταμπακόμυλος.Ο Μύλος αυτός εκτός από τα δημητριακά που άλεθε είχε και εργοστάσιο Βυρσοδεψίας ( Ταμπάκικο).Γι αυτό τον έλεγαν Ταμπακόμυλο…Έξω από αυτόν τον Μύλο, ήταν απλωμένη μια ατέλειωτη σειρά δερμάτων ζώων προς αποξήρανση και επεξεργασία.
Πέραν αυτών, διασώζεται στην τοπική μνήμη, ότι στον Μύλο αυτό, παλιοί Ηπειρώτες Μυλωνάδες, έκοβαν ψιλό καπνό “τουμπεκί ” και τον διατηρούσαν σε σχετική υγρασία και τον έδιναν στους πελάτες τους.Οι Μυλωνάδες του Μύλου αυτού είχαν καλή πελατεία και πολλή δουλειά από την περιοχή του Αγρινίου.. Στη συνέχεια του Ταμπακόμυλου ήταν ο Μύλος του Νάστα , ο οποίος ήταν κι ο παλαιότερος στο ποτάμι της Ερημιτσας..Αυτό προκύπτει από την επιγραφικη πλάκα, η οποία υπάρχει εκεί και γράφει 1868..Κατά την Κατοχή ο Μύλος αυτός είχε καταστεί κέντρο αντιστασιακών του ΕΔΕΣ Τριχωνίδας με αρχηγό τον Γ.Ν.Παπαϊωάννου.
Πιο κάτω από τον ήταν ο Μύλος του Δημητρίου Χονδρού, καταγόμενου από την Σκοπιά Ευρυτανίας, άριστου άντρα…Στη γέφυρα της Ερημιτσας κοντά στον δημόσιο δρόμο Αγρινίου-Θέρμου είναι ο Μύλος των Κιτσαιων από την Νέα Αβώρανη . Αυτός λειτουργεί ακόμα και υπάρχουν εκεί σύγχρονες νεροτριβές.Πολλοί Αγρινιώτες πηγαίνουν εκεί για πλύσιμο των χαλιών τους και των ρούχων τους…Πιο κάτω από τον Μύλο των Κιτσαιων ήταν παλιά ο Μύλος των Ηπειρωτών Ραμμοπουλαίων, ο οποίος λειτουργούσε εκεί μέχρι πρόσφατα.Αλλά αργότερα οι Ραμμοπουλαίοι πήρανε τον Μύλο του Κακαβιά στην Ντούτσαγα Αγρινίου..Αυτός είχε μεγάλη κίνηση γιατί ήταν μέσα στο Αγρίνιο.
Οι Ραμμοπουλαίοι είχαν στην εκμετάλλευσή τους εκτός από αυτούς και Μύλους στην Ταταρνα Ευρυτανίας, στο Ψαρολίθι της Σπολάιτας και αλλού..Σ’ αυτήν την τοποθεσία της Γέφυρας της Νέας Αβώρανης είχαν νερόμυλοι και οι Τρυγωναίοι. Στον τοίχο του υπήρχαν ζωγραφιές σπουδαίας εντοίχιας τέχνης.Οι Τριγωναίοι ήταν μεγάλη οικογένεια στο Αγρίνιο.Το 1846 ο Κωνσταντίνος Τρυγώνης ήταν Δήμαρχος Αγρινίου, την δε θυγατέρα του νυμφεύτηκε το 1870 ο Παναγής Μεταξάς, πατέρας του Ιωάννη Μεταξά.
Κοντά στη Νέα Αβώρανη στη γέφυρα της Ερημίτσας στο ποτάμι της Ερημίτσας υπήρχαν στην Τουρκοκρατία δύο μεγάλα Νεραύλακα με τις δέσεις τους ..Ο ένας αύλακας πήγαινε ανατολικά της κοίτης του ποταμού Ερημιτσας προς τη Νέα Αβώρανη και προς το Παναιτώλιο..Από αυτόν πότιζαν τα κτήματά τους οι Αβωρανίτες και οι κάτοικοι του Παναιτωλίου ..Από τον ίδιο αύλακα κινιόταν κι ο Μύλος του Τούρκου Πασά, Ομέρ Αγά ..Αυτός μεταπελευθερωτικά του 1821 περιήλθε στον γιατρό Μαυρομάτη και κατά την Κατοχή 1941 – 1944 ο Μύλος έγινε μεγάλο αντιστασιακό κέντρο του ΕΑΜ- ΕΛΑΣ στην πεδιάδα του Αγρινίου.
Τις δικαστικές έριδες του αυλακας αυτού μεταξύ Αγρινίου και Παναιτωλίου κέρδισε παλιά το Παναιτώλιο με πρόεδρο τον ευφυή Κωνσταντίνο Τσέλιο ή Νταραβέρη..Αυτός κατοχύρωσε τα παλιά αρδευτικά δικαιώματα του χωριού του και τα δικαιώματα κινήσεως του Μύλου του Ομέρ Αγά..Από τον άλλον μεγάλο Νεραύλακα, δυτικά της όχθης της Ερημιτσας , πότιζαν τα κτήματά τους οι Αγρινιώτες..Αυτός έφτανε στη συνοικία Ντούτσαγα του Αγρινίου, όπου κατά την Τουρκοκρατία είχε έδρα ο Ντουτς Αγάς.Με τα νερά του αυλακιού αυτού κινούνταν οι Μύλοι του Κακαβιά, αργότερα του Ραμμόπουλου , του Κίμωνα Φέγγα και του Ηλία Παππά Ηπειρώτη και εμπειροτέχνη
Στην τοπική παράδοση αναφέρεται ότι ο Ομέρ Αγάς κι ο Ντουτς Αγάς ήταν γαμπροί Από θυγατέρες του Ελαΐμ Μπέη ( Αλάμπεη).Τους μύλους εδώ είχε ο Αλάμπεης και τους έδωσε προίκα στους γαμπρούς του, Ντουτς Αγά και Ομέρ Αγά.Ο μετέπειτα ιδιοκτήτης των Μύλων αυτών, Κακαβιάς, ήρθε στο Αγρίνιο από τα ιστορικά Άγραφα.Το όνομά του βγήκε από την συνήθειά του να μαγειρεύει ψάρια σε μεγάλο κακάβι ( καζάνι) κι ονομάστηκε Κακαβιάς.Η παράδοση λέει ότι τσακώθηκε με τον Αλή Πασά για μια όμορφη κοπέλα. Ο Αλή Πασάς επικράτησε, ο Κακαβιάς έφυγε και πήγε στο γεφύρι της Κακαβιάς στην Ήπειρο. Επέστρεψε εδώ μετά το 1821.
Κοντά στο Μύλο Κακαβιά ήταν και το Βυρσοδεψειο του Ι.Σκεπαρνιά.Στου Ντούτσαγα ήταν παλιά τουρκικά βυρσοδεψεία.Ανήκαν σε Τούρκους βυρσοδέψες,που έφτιαχναν μαροκινά δέρματα.Υπήρχαν ταμπακόμυλοι, μαντάνια, που χτυπούσαν ρυθμικά και νεροτριβές.Μετά το 1821 έγιναν εκεί τα βυρσοδεψεία του Αλεξανδρόπουλου, του Γιοβάνου, του Σκεπαρνιά, των Σιαραμπαλαίων και των Αλεξοπουλαίων από την Κόνισκα Θέρμου, τα οποία διατηρήθηκαν μέχρι πρόσφατα.
Δυτικά της πλατείας Ντούτσαγα ( Μητροπολίτου Χριστοφόρου ) στη στράτα που σήμερα είναι το αρχοντικό των Καψιμαλαίων, ήταν κι ο Μύλος του Καλκάνη ..Ο Καλκάνης στη θέση Λαγκαδά του Αγρινίου Δυτικά είχε κι άλλο Μύλο . Στη θέση Λαγκαδά ήταν επίσης τα ακίνητα των Παγωναίων , Ματραλαίων, Γιωτοπουλαίων.Οι μύλοι αυτοί κινούνταν με τα νερά των ρεμάτων του Αγρινίου, Κατρουλή, Καρπενησιώτη, Αηχριστοφορίτη και άλλων μικρότερων..Ο Μύλος του Καλκάνη ήταν ο γνωστότερος στο Αγρίνιο..Είχε τα περισσότερα αλέσματα και λειτουργούσε και μετά τον πόλεμο του 1940, οπότε έγιναν κι οι ηλεκτροκίνητοι μύλοι στο Αγρίνιο κι ο νέος μύλος κοντά στον Παλιό Σιδηροδρομικό Σταθμό του Αγρινίου (ΣΒΔΕ) έκοψε τις δουλειές από τους άλλους μύλους.
Ανατολικά του Αγίου Κωνσταντίνου Αγρινίου, κοντά στην Αγία Παρασκευή, λειτουργούσε παλιά ο Μύλος του χωριού Πυργί, Αγρινίου αργότερα, ιδιοκτησίας των Κωσταραίων.Αυτόν τον ενοικίαζαν οι Ραφαίοι που είχαν και σπίτι εκεί..Ο Μύλος κινούταν με τα νερά του ρέματος των Ποντικοβουνίων προσφορών, δυτικά του Αη- πιάνει, απ’ όπου παλιά ερχόταν τα καλοκαίρια οι βροχές στην πεδιάδα του Αγρινίου, που πότιζαν τα σπαρτά..Ανατολικά από την τοποθεσία Μαντέμια και Λυκορράχια Αγρινίου, στο ρέμα, ήταν ο Μύλος του Καμμένου ή Χλιμούρα.Αυτός κατέβηκε εκεί από την Καταβόθρα ή Κορίκιστα Ευρυτανίας..Έφτιαξε εκεί μια καλύβα και μετά έφτιαξε το Μύλο. Το δικό του σπίτι στην Καταβόθρα κάηκε, γι αυτό ονομάστηκε Καμμένος.Χλιμούρδας ονομάστηκε γιατί έκλαιγε και θλιβόταν συνέχεια για την συμφορά του.Ο λαός το ” θλίβομαι ” , που σημαίνει “λυπάμαι ” το έκανε “χλίβομαι” κι αυτόν τον Καμμένο τον αποκαλούσε Χλιμούρα..Ευφυείς και πανέξυπνοι άνθρωποι αυτοί εδώ, σεβάστηκαν απόλυτα την κοινωνία της περιοχής του Αγρινίου.
Παλαιά τον Αχελώο τον έλεγαν “Αργυροδότη ” γιατί άφηνε άργυρο στο πέρασμά του με τα νερά του στους παρόχθιους καλλιεργητές. Πέρα από το πότισμα των καλλιεργειών από τα νερά του Αχελώου κινούνταν κι οι Νερόμυλοι..Κατά την ανατολική πλευρά της όχθης του Αχελώου προς τη Σπολάιτα και προς το Αγρίνιο υπήρχαν οι εξής Νερόμυλοι: Κοντά στο παλαιό γεφύρι του Αχελώου προς την πλευρά της Σπολάιτας είναι ο Μύλος του Χαραλαμπάκη με τη μεγαλύτερη κίνηση αλεσμάτων στη νεότερη εποχή. Στη θέση Ψωρολίθι, κοντά στο χωριό Μπουζίκιστα Αγρινίου, το οποίο αναφέρεται σε κώδικα του Μοναστηριού της Ιεράς Μονής Καταφυγίου Αμβρακίας Θέρμου, ήταν ο Μύλος του Ζάγκα. Ο Ζάγκας είχε εκεί ένα μεγάλο τσιφλίκι, το οποίο παλιά πουλήθηκε στον καπνεμπορο Ιωάννη Κόκκαλη, τμήμα του οποίου σήμερα κατέχουν οι κληρονόμοι του
Απώτερος κληρονόμος των Ζαγκαίων απέκτησε δίπλωμα ευρεσιτεχνίας, διότι εφηύρε ειδικό σύστημα αερισμού των Ναυτικών Υποβρυχίων εν καταδύσει. Αργοτερα έγινε γαμπρός από ανιψιά του Ελευθερίου Βενιζέλου.Πιο κάτω από τον Μύλο των Ζαγκαίων ήταν ο ξακουστός μύλος του Παπαφώτη με τα πολλά αλέσματα και τα πολλά λιοστάσια .Ο Παπαφώτης είχε κι άλλο μύλο στη θέση Πιπινέρη Παπαφώτη στα τσιφλίκια Ρουβάμπεη.Μεγάλη η οικογένεια Παπαφώτη στο Αγρίνιο. Προπολεμικά παραθέριζε στο Δρυμώνα, στη Μπαμπατσέικη Βρύση .Άφησε εκεί τις καλύτερες αναμνήσεις. Άριστος ήταν κι ο γνωστός Αγρινιώτες Καρδιολόγος γιατρός Λ.Παπαφώτης.
Τέλος άλλος ένας ιστορικός Μύλος στην πεδιάδα του Αγρινίου , με πολλή δουλειά και ιστορία κατά την Αντίσταση 1941-1944, ήταν παλιά ο Μύλος Σέλλου στη θέση Καμάρες Αγρινίου κοντά στα Καλύβια ..Ένας από τους τελευταίους ιδιοκτήτες του Μύλου αυτού ήταν ο Αποστόλης Σβώλης , της μεγάλης οικογένειας των Σβωλαίων..Εκεί ήταν τα κτήματα του Κώστα Σωτηρόπουλου ή Σωτηροκώστα από την Κόκκινη Κόνισκας.Σημερα( 2011) τον Μύλο κατέχουν οι κληρονόμοι του Σπύρου Κουτρουλού.Διπλα στον Μύλο αυτό ήταν μια μεγάλη χορταροαποθήκη του Αντωνίου Σβώλη , η οποία χωρούσε 60.000 οκάδες χορτονομής.Ο Αντώνης Σβώλης προπολεμικά πήγε με ψεκαστικό μηχάνημα να σκοτώσει τις σφήκες και πήρε φωτιά η αποθήκη και κάηκε ολόκληρη.Πολλά για τους μύλους της περιοχής του Αγρινίου μού διηγήθηκε ο φίλος Φάνης Πολίτης, για το δε μύλο του Νάστα στην Ερημίτσα, ο φίλος Κώστας Ιωάννη Τσιρώνης , τους οποίους και ευχαριστώ…
ΒΡΎΣΕΣ ΜΕ ΠΌΣΙΜΟ ΝΕΡΌ ΣΤΟ ΑΓΡΊΝΙΟ..
Ανατολικά του παλαιού Αγίου Χριστοφόρου υπήρχε βρύση με πόσιμο νερό, που ανάβλυζε από αρχαίο Κιούνι και απροστάτευτο τρέχει σήμερα στο δρόμο. Βορειοανατολικά του οικισμού Δύο Ρέματα, μέσα στο ρέμα , υπήρχε μέχρι πρόσφατα πέτρινη βρύση με κρύο και γάργαρο νερό.Δυτικά του παλαιού Αγίου Χριστοφορου και της τοποθεσίας Γεφυράκια, υπήρχε πέτρινη βρύση και την έλεγαν ” της Καλογριάς “..Ένα γεφυράκι σώζεται στην τοποθεσία αυτή Γεφυράκια.Νότια της εκκλησίας του Αγίου Κωνσταντίνου, στο δρόμο όπου παλιά ήταν τα κήπια των προσφύγων, υπήρχε μια βρύση με νερό, το οποίο έβγαινε από το Κιούνι ..Οι βρύσες σε πολλές περιπτώσεις διέθεταν και πέτρινο χωροστάσι.Ήταν τόπος κοινωνικοποίησης ιδιαίτερα των γυναικών.
Από το βιβλίο «Αγρίνιο» του Κώστα Δήμου Μαραγιάννη
